Triode Dick's Page
Scratch
Phonoversterker
Update:20-11-2001

Hier is de scratch nog in het beginstadium, net na de eerste opknapbeurt....

Als een duveltje uit een doosje...

Kwam dit versterkertje na een zes jaar durende slaap weer boven water. Om meteen een greep naar de macht te doen als RIAA phono versterker.

Een buizen phono voorversterker leeft erg bij de muziekliefhebbende hobbyist, merk ik na de column die grotendeels over deze versterker ging. Tientallen mailtjes waren het gevolg. Dat geeft mij inspiratie om ook in de nabije toekomst meer aan het bouwen van phono amps te gaan doen. Veel vragen ook met waarom de Scratch gebouwd is zoals 'ie is, als het ware. Vragen over "kan ik dit veranderen" of "dat toepassen" enzovoort. Het antwoord is simpel. Deze Scratch heb ik zes jaar geleden gebouwd en vandaar uit ben ik verder gegaan. Hij heeft een tijdje in de 6072 voorversterker gezeten. Maar door een toenemend ruimteprobleem destijds in die kast, moest de Scratch het pand verlaten en werd zwervende. Tot voor twee maand geleden... Een glorieuze come back.... Er werd hem een mooi pak aangemeten en de rest lees je hier....

Reken je rijk, eh rot.....

Een gaatjesprint helemaal veranderen zou onzinnig zijn. Kan ik net zo goed een hele nieuwe versterker opzetten. En als je dingen gaat veranderen aan dit ontwerp kan ik niet meer garanderen dat het nog goed werkt. Dat is het lot van een RIAA correctie. Bij het berekenen daarvan moet je alle parameters meetellen van zowel de eerste als de laatste trap. Dat is honderd keer kritischer dan bij een lijnversterker. Als je wel complex kunt rekenen is het zo aan te passen. Kun je dat niet, maak het zo als het is. Uiteraard is deze Scratch niet het laatste woord op het gebied van phonoversterking. Maar ik heb een mooi mikpunt voor mijn volgende ontwerpen. En ik reken er op dat ik alles uit de kast zal moeten trekken om deze kwaliteit te overtreffen. Deze simpele pre amp geeft zoveel muziekplezier dat ik voor 80 procent vinyl aan het luisteren ben de laatste 6 weken. Ik krijg er gewoon geen genoeg van. Ook LP's die ik een beetje afschreef op kwaliteit blijken meer in zich te hebben dan voorheen.

Even terug in de tijd....

De phonoversterker die ik tot voor kort gebruikte was een Elektuur ontwerp van 10 jaar terug. Ja, lach maar… maar je lacht om je eigen domheid. Het is één van de betere Elektuur ontwerpen die ken. Met gebalanceerde ingangen. Heeft me jaren lang gediend met zijn kwaliteiten. Zeer probleemloos, ruisarm en ineens van MC naar lijn niveau. Ik was er heel tevreden mee. Alle c's had ik vervangen door Black Gates en papier in olie types. Behalve in de RIAA correctie dan. Maar het is weer net als met de cd speler. Verwijder de solid state, vervang het door buisjes en je hebt een vergelijkbare situatie. Er is dan geen weg terug. Toen Doede Douma me ook nog eens aanspoorde om de RIAA correctie zelf verder te optimaliseren was ik niet eens zo heel enthousiast. Het was al zo mooi. Maar ik stuurde hem het schema. Een dag later mailde hij me zijn berekeningen. Alles tot in de puntjes uitgewerkt en gemotiveerd. Ik durfde iemand die zoveel tijd in een berekening voor mij steekt geen dag meer te laten wachten en ging onmiddellijk aan de slag. Na één kanaal te hebben verbouwd eerst even meten….. Slik, gloeiendegloeiende… De RIAA zat binnen 0.1 dB. Het ultra belangrijke middengebied was perfect. Het andere kanaal gedaan. Condensatoren en weerstanden had ik van tevoren uitgezocht op gelijkheid en waardes. Klaar, meten, bingo! Beide kanalen zijn nagenoeg gelijk aan elkaar. Meten laat twee lijnen over elkaar zien.

Eerst even wat over Doede de Rekenaar. Zo zou hij in de Middeleeuwen ongetwijfeld geheten hebben. Doede is een kei in het rekenen aan filters. Ligt voor een deel in zijn opleiding uiteraard, maar volgens mij is hij gewoon ook heel getalenteerd in dit soort werk. Plus het feit dat hij een fanatiek zelfbouwer en muziekliefhebber is. Als de kantelpunten verkeerd liggen gaat de fase aan de haal, vertelde hij. Vooral in het middengebied (stemmen!) is de fase cruciaal. En dat merkte ik als eerste na de upgrade. Het midden had behoorlijk gewonnen. Was schoner en ruimtelijker. Maar ook het laag was strakker. En geloof me, de oude RIAA correctie zat er niet meer naast dan veel andere ontwerpen. Zelfbouw en commercieel. Ik had het belang onderschat. Een juiste correctie maakt veel meer verschil dan wat voor condensator of buisje wat je uitwisselt voor en "beter" type. Een schakeling kan nog zo super zijn, als de RIAA curve afwijkt is het nog niet veel soeps. Ik weet dat nu en vergeet dat nooit meer. Doede, bedankt!

De schakeling....

De schakeling: Simpeler kan het haast niet. De eerste buis, hier een halve 5751 staat in "geaarde kathode schakeling" met een anode weerstand als belasting. Erg ruisarm en weinig tot geen microfonie gevoeligheid. Deze hoeft alleen maar de aangeboden spanning te versterken voor het de RIAA correctie ingaat. In dat netwerk valt de extra weerstand tussen de laag en hoogcorrectie op. Dan volgt een CV4004 (heeft de elektrische eigenschappen van een ECC83) in SRPP om een voldoende lage uitgangsimpedantie te krijgen. De 100K volumeregelaar zou anders al een te zware belasting zijn. Je raakt je laag dan kwijt. De andere helft van de ingangstriode wordt voor het andere kanaal gebruikt.

 

 

 

De voeding....

Ook die lag al langer op de plank. Maar het geheel was niet bromarm te krijgen. Ik heb nu een smoorspoel toegevoegd. Maar de eerste metingen lieten een vervelende "ratel" zien. Spikes afkomstig van de gelijkrichting. Twee weerstanden plus vier condensatoren losten dit probleem op. Het Pi-filter met extra RC filters maken de voeding schoon genoeg om een stille versterkertrap te maken. De gehele voeding wordt nog eens extra ontkoppeld in de versterker behuizing. Met een weerstand van 4K7 plus een Black Gate condensator van 22uF per kanaal. Als ik deze voeding nog eens helemaal moest bouwen zou ik het met een buisgelijkrichter doen. Maar het werkt ook prima zoals het nu gebouwd is. Elco's zou ik sowieso niet meer gebruiken. Hooguit die Black Gates. Ik denk dat als er nog winst in deze phono zit, ik het daar zou moeten zoeken. En misschien een buisstabilisatie? Wat opvalt is de lage ruis. Veel lager dan verwacht. De brom is meer dan redelijk onder controle. Zit ver onder de plaatgroefruis.

Step up....

Omdat ik een Ortofon mc element gebruik was een step up trafo noodzaak. Zonder werd de ruis en brom wel teveel. Eerst werd mijn oude Ortofon trafo ingezet. Dat oude ronde ding. "Slik", dat was direct al niet verkeerd…. Oei, verre van dat. Maar de tekortkomingen van dit low budget jaren zeventig ontwerp kennende ben ik toch op zoek gegaan naar wat mooiers. Je kan natuurlijk zo'n over de top geprijsd kant en klaar "meer lucht dan inhoud in een mooi kastje" ding kopen, maar er zijn mooie alternatieven vandaag de dag. Van Sowter en Lundahl bijvoorbeeld. De laatste stond ook nog te koop op Marktplaats.nl. Die werden gekocht. Een amorfe kern step up. Compact genoeg om een plekje in de voorversterker te krijgen. Scheelt weer een aantal overgangen van stekkers en een extra kabel. Op dit microvolt niveau heel belangrijk. Toen de Lundahl trafo's ingebouwd waren werd er verder geluisterd. Een brede glimlach was het resultaat. Schitterend. Volg de gebruiksaanwijzingen van de fabrikant voor de juiste afsluiting van het toegepaste element. Heb je een md element, dan wordt de eerste weerstand 47K.

Componenten....

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

In de versterker schakeling zelf zitten hoofdzakelijk metaalfilmweerstanden. Op enkele punten zitten carbonweerstanden. Een phonoversterker helemaal met koolweerstanden bouwen zal teveel ruisproblemen geven. Hier moet je wat schipperen met de compromis. De koppel c's zijn een Auricap tussen de twee trapjes en een Plessey pio aan de uitgang. De eerste is een sublieme condensator, niet te kostbaar, wel één van de mooiste die ik tot nu gebruikte. De Plessey is een hele mooie pio, gekocht bij ARP. Ik heb toen gelijk de hele bak gekocht, en verdeeld onder mijn naaste audiovrienden. De prijs durf ik niet te noemen…. Ik hoor de vooroordelen al weer met de wind meekomen. Sukkels….

Ik dacht te zien dat ARP, op de laatste elektronica markt, in Apeldoorn, weer honderden van dit type Plessey c's op voorraad heeft. Even vermelden op de site, dus. Maar het bleek anders, gezichtsbedrog, een fata morgana. Ik haalde twee firma's door elkaar in mijn enthousiasme. Het waren waarschijnlijk jongens uit Utrecht of omgeving, die met vele verschillende condensatoren op de diverse markten staan. Jan van ARP, sorry voor de overlast.....
Uw triode agent is uiteraard al op onderzoek... Als ik het weet, schrijf ik het op deze plek. Tips zijn uiteraard ook erg welkom....

Voor alle anderen die wel met beide benen op de grond staan, koop eens een handvol Plessey pio's. Ik zal de prijs even fluisteren: "één gulden vijftig per stuk"….. Ja, dat komt ongetwijfeld hard aan. En ik durf het hier te schreeuwen dat ik ze mooier vind dan de overbekende condensator uit Denemarken! Ze zijn "smooth" maar smeren niet met het geluid zoals de J.. cap. De pinpoint en body zijn prima de luxe. Maar ook hier weer, niet de hele versterker er mee volproppen. Het zijn de combinaties van c's die de juiste snaar laten trillen. Het zijn NOS condensatoren die nu in de dump voor weggeefprijzen weg gaan. Maar met een gouden sticker "Pro Audio" erop zou men er 25 keer meer voor vragen. En dan klaagt niemand over de prijs, zo goed zijn ze.

De Britse fabrikant van Plessey is dezelfde die ook het legendarische merk TCC gebruikt. Beroemd om zijn papier in olie condensatoren.
De 5751 dubbeltriode is nog te koop her en der. De Mullard boxplate CV4004's zijn mooi, schaars en duur. Gewone ECC83 zijn honderd procent uitwisselbaar. Ik had nog wat JJ's liggen. Die presteren boven verwachting. Net niet zo subtiel als de Mullard's, maar of dat het grote prijsverschil waard is? Het is weer zoiets als: wat de gek er voor over heeft. Hoewel ik wel blij ben een paar setjes CV4004's op de plank te hebben..... lucky devil.....

Uiteraard is de voeding van de standaard versterker erg simpel. Een mooiere voeding is wel op zijn plek eigelijk. De laatste restjes uit de Scratch wringen ofzoiets. De volgende stap is dan ook een buisgelijkgerichting en mooie pi- filtering met meer smoorspoelen. AE kon die wel maken, en een week later stond er een mooi compact setje bestaand uit een voedingstrafo plus vier smoorspoelen bij mij thuis. Op de foto lijkt het allemaal erg groot, maar verkijk je daar niet op. De voedingstrafo is maar acht cm hoog. Een mooie reden om een tweede Scratch te gaan bouwen, maar dan geheel "hardwired" met zilver en in een enkele kast. Eens kijken of ik nog mooie papier in olie condensators heb liggen..... even in de oliekist kijken..... Als het af is, lees je het hier weer...

Wordt dus nog vervolgd.....

Schema 1: Schema van de "Scratch" phonotrap.
Schema 2: Schema van de "Scratch" phonotrap met buisgelijkrichter.

Auricap: Link naar de fabrikant.
dddac.de : Doede's site, met o.a. zijn eigen RIAA versterker.
Lundahl: Zweedse trafomaker. De laatste in de lijst van microfoontrafo's is de mc trafo.
ARP : Nederlandse leverancier van o.a. buizen en de genoemde Plessey condensatoren.
AE Europe: Transformatorleverancier